อยํ วุจฺจตีติ อยํ ปรวชฺชานุปสฺสนลกฺขโณ อุปารมฺโภ นาม วุจฺจติ, เยน สมนฺนาคโต ปุคฺคโล, ยถา นาม ตุนฺนกาโร สาฏกํ ปสาเรตฺวา ฉิทฺทเมว โอโลเกติ, เอวเมว ปรสฺส สพฺเพปิ คุเณ มกฺเขตฺวา อคุเณสุเยว ปติฏฺฐาติฯ

[936] อโยนิโส มนสิกาโรติ อนุปายมนสิกาโรฯ อนิจฺเจ นิจฺจนฺติ อนิจฺเจเยว วตฺถุสฺมิํ ‘อิทํ นิจฺจ’นฺติ เอวํ ปวตฺโตฯ ทุกฺเข สุขนฺติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ สจฺจวิปฺปฏิกุเลน จาติ จตุนฺนํ สจฺจานํ อนนุโลมวเสนฯ จิตฺตสฺส อาวฏฺฏนาติอาทีนิ สพฺพานิปิ อาวชฺชนสฺเสว เววจนาเนวฯ อาวชฺชนญฺหิ ภวงฺคจิตฺตํ อาวฏฺเฏตีติ จิตฺตสฺส อาวฏฺฏนาฯ อนุอนุ อาวฏฺเฏตีติ อนาวฏฺฏนาฯ อาภุชตีติ อาโภโคฯ ภวงฺคารมฺมณโต อญฺญํ อารมฺมณํ สมนฺนาหรตีติ สมนฺนาหาโรฯ ตเทวารมฺมณํ อตฺตานํ อนุพนฺธิตฺวา อุปฺปชฺชมาเน มนสิกโรตีติ มนสิกาโรฯ กโรตีติ ฐเปติฯ อยํ วุจฺจตีติ อยํ อนุปายมนสิกาโร อุปฺปถมนสิการลกฺขโณ อโยนิโสมนสิกาโร นาม วุจฺจติฯ ตสฺส วเสน ปุคฺคโล ทุกฺขาทีนิ สจฺจานิ ยาถาวโต อาวชฺชิตุํ น สกฺโกติฯ

กุมฺมคฺคเสวนานิทฺเทเส ยํ กุมฺมคฺคํ เสวโต เสวนา กุมฺมคฺคเสวนาติ วุจฺจติ, ตํ ทสฺเสตุํ ตตฺถ กตโม กุมฺมคฺโคติ ทุติยปุจฺฉา กตาฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

ติกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

(4.) จตุกฺกนิทฺเทสวณฺณนา

[939] จตุกฺกนิทฺเทเส ตณฺหุปฺปาเทสุ จีวรเหตูติ ‘กตฺถ มนาปํ จีวรํ ลภิสฺสามี’ติ จีวรการณา อุปฺปชฺชติฯ อิติภวาภวเหตูติ เอตฺถ อิตีติ นิทสฺสนตฺเถ นิปาโต; ยถา จีวราทิเหตุ เอวํ ภวาภวเหตูติปิ อตฺโถฯ ภวาภโวติ เจตฺถ ปณีตปณีตตรานิ เตลมธุผาณิตาทีนิ อธิปฺเปตานิฯ อิเมสํ ปน จตุนฺนํ ตณฺหุปฺปาทานํ ปหานตฺถาย ปฏิปาฏิยาว จตฺตาโร อริยวํสา เทสิตาติ เวทิตพฺพาฯ

อคติคมเนสุ ฉนฺทาคติํ คจฺฉตีติ ฉนฺเทน เปเมน อคติํ คจฺฉติ, อกตฺตพฺพํ กโรติฯ ปรปเทสุปิ เอเสว นโยฯ ตตฺถ โย ‘อยํ เม มิตฺโต วา สนฺทิฏฺโฐ วา สมฺภตฺโต วา ญาตโก วา ลญฺชํ วา ปน เม เทตี’ติ ฉนฺทวเสน อสฺสามิกํ สามิกํ กโรติ – อยํ ฉนฺทาคติํ คจฺฉติ นามฯ โย ‘อยํ เม เวรี’ติ ปกติเวรวเสน วา ตงฺขณุปฺปนฺนโกธวเสน วา สามิกํ อสฺสามิกํ กโรติ – อยํ โทสาคติํ คจฺฉติ นามฯ โย ปน มนฺทตฺตา โมมูหตฺตา ยํ วา ตํ วา วตฺวา อสฺสามิกํ สามิกํ กโรติ – อยํ โมหาคติํ คจฺฉติ นามฯ โย ปน ‘อยํ ราชวลฺลโภ วา วิสมนิสฺสิโต วา อนตฺถมฺปิ เม กเรยฺยา’ติ ภีโต อสฺสามิกํ สามิกํ กโรติ – อยํ ภยาคติํ คจฺฉติ นามฯ โย วา ปน ภาชิยฏฺฐาเน กิญฺจิ ภาเชนฺโต ‘อยํ เม มิตฺโต วา สนฺทิฏฺโฐ วา สมฺภตฺโต วา’ติ เปมวเสน อติเรกํ เทติ, ‘อยํ เม เวรี’ติ โทสวเสน อูนกํ เทติ, โมมูหตฺตา ทินฺนาทินฺนํ อชานมาโน กสฺสจิ อูนกํ กสฺสจิ อธิกํ เทติ, ‘อยํ อิมสฺมิํ อทียมาเน มยฺหํ อนตฺถมฺปิ กเรยฺยา’ติ ภีโต กสฺสจิ อติเรกํ เทติ, โส จตุพฺพิโธปิ ยถานุกฺกเมน ฉนฺทาคติอาทีนิ คจฺฉติ นามฯ อริยา เอตาย น คจฺฉนฺตีติ อคติ, อนริยา อิมินา อคติํ คจฺฉนฺตีติ อคติคมนํฯ อิมํ ทฺวยํ จตุนฺนมฺปิ สาธารณวเสน วุตฺตํฯ ฉนฺเทน คมนํ ฉนฺทคมนํฯ อิทํ โทสาทีนํ อสาธารณวเสน วุตฺตํฯ สกปกฺขราคญฺจ ปรปกฺขโทสญฺจ ปุรกฺขตฺวา อสมคฺคภาเวน คมนํ วคฺคคมนํฯ อิทํ ฉนฺทโทสสาธารณวเสน วุตฺตํฯ วาริโน วิย ยถานินฺนํ คมนนฺติ วาริคมนํฯ อิทํ จตุนฺนมฺปิ สาธารณวเสน วุตฺตํฯ

วิปริยาเสสุ อนิจฺจาทีนิ วตฺถูนิ นิจฺจนฺติอาทินา นเยน วิปรีตโต เอสนฺตีติ วิปริยาสา, สญฺญาย วิปริยาโส สญฺญาวิปริยาโสฯ อิตเรสุปิ ทฺวีสุ เอเสว นโยฯ เอวเมเต จตุนฺนํ วตฺถูนํ วเสน จตฺตาโร, เยสุ วตฺถูสุ สญฺญาทีนํ วเสน ทฺวาทส โหนฺติฯ เตสุ อฏฺฐ โสตาปตฺติมคฺเคน ปหียนฺติฯ อสุเภ สุภนฺติ สญฺญาจิตฺตวิปลฺลาสา สกทาคามิมคฺเคน ตนุกา โหนฺติ, อนาคามิมคฺเคน ปหียนฺติฯ ทุกฺเข สุขนฺติ สญฺญาจิตฺตวิปลฺลาสา อรหตฺตมคฺเคน ปหียนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ

อนริยโวหาเรสุ อนริยโวหาราติ อนริยานํ ลามกานํ โวหาราฯ ทิฏฺฐวาทิตาติ ‘ทิฏฺฐํ มยา’ติ เอวํ วาทิตาฯ เอตฺถ จ ตํ ตํ สมุฏฺฐาปิกเจตนาวเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ สห สทฺเทน เจตนา กถิตาติปิ วุตฺตเมวฯ ทุติยจตุกฺเกปิ เอเสว นโยฯ อริโย หิ อทิสฺวา วา ‘ทิฏฺฐํ มยา’ติ ทิสฺวา วา ‘น ทิฏฺฐํ มยา’ติ วตฺตา นาม นตฺถิ; อนริโยว เอวํ วทติฯ ตสฺมา เอวํ วทนฺตสฺส เอตา สห สทฺเทน อฏฺฐ เจตนา อนริยโวหาราติ เวทิตพฺพาฯ

ทุจฺจริเตสุ ปฐมจตุกฺกํ เวรเจตนาวเสน วุตฺตํ, ทุติยํ วจีทุจฺจริตวเสนฯ

ภเยสุ ปฐมจตุกฺเก ชาติํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนํ ภยํ ชาติภยํฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ ทุติยจตุกฺเก ราชโต อุปฺปนฺนํ ภยํ ราชภยํฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ

ตติยจตุกฺเก จตฺตาริ ภยานีติ มหาสมุทฺเท อุทกํ โอโรหนฺตสฺส วุตฺตภยานิฯ มหาสมุทฺเท กิร มหินฺทวีจิ นาม สฏฺฐิ โยชนานิ อุคฺคจฺฉติฯ คงฺคาวีจิ นาม ปณฺณาสฯ โรหณวีจิ นาม จตฺตาลีส โยชนานิ อุคฺคจฺฉติฯ เอวรูปา อูมิโย ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนํ ภยํ อูมิภยํ นามฯ กุมฺภีลโต อุปฺปนฺนํ ภยํ กุมฺภีลภยํฯ อุทกาวฏฺฏโต ภยํ อาวฏฺฏภยํฯ สุสุกา วุจฺจติ จณฺฑมจฺโฉ; ตโต ภยํ สุสุกาภยํฯ

จตุตฺถจตุกฺเก อตฺตานุวาทภยนฺติ ปาปกมฺมิโน อตฺตานํ อนุวทนฺตสฺส อุปฺปชฺชนกภยํฯ ปรานุวาทภยนฺติ ปรสฺส อนุวาทโต อุปฺปชฺชนกภยํฯ ทณฺฑภยนฺติ อคาริกสฺส รญฺญา ปวตฺติตทณฺฑํ, อนคาริกสฺส วินยทณฺฑํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชนกภยํฯ ทุคฺคติภยนฺติ จตฺตาโร อปาเย ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชนกภยํฯ อิติ อิเมหิ จตูหิ จตุกฺเกหิ โสฬส มหาภยานิ นาม กถิตานิฯ

ทิฏฺฐิจตุกฺเก ติมฺพรุกทิฏฺฐิ (สํ. นิ. 2.18) นาม กถิตาฯ ตตฺถ สยํกตํ สุขทุกฺขนฺติ เวทนํ อตฺตโต สมนุปสฺสโต เวทนาย เอว เวทนา กตาติ อุปฺปนฺนา ทิฏฺฐิฯ เอวญฺจ สติ ตสฺสา เวทนาย ปุพฺเพปิ อตฺถิตา อาปชฺชตีติ อยํ สสฺสตทิฏฺฐิ นาม โหติฯ สจฺจโต เถตโตติ สจฺจโต ถิรโตฯ

ปรํกตนฺติ ปจฺจุปฺปนฺนเวทนโต อญฺญํ เวทนาการณํ เวทนตฺตานํ สมนุปสฺสโต ‘อญฺญาย เวทนาย อยํ เวทนา กตา’ติ อุปฺปนฺนา ทิฏฺฐิฯ เอวํ สติ ปุริมาย การณเวทนาย อุจฺเฉโท อาปชฺชตีติ อยํ อุจฺเฉททิฏฺฐิ นาม โหติฯ สยํกตญฺจ ปรํกตญฺจาติ ยถาวุตฺเตเนว อตฺเถน ‘อุปฑฺฒํ สยํกตํ, อุปฑฺฒํ ปเรน กต’นฺติ คณฺหโต อุปฺปนฺนา ทิฏฺฐิ – อยํ สสฺสตุจฺเฉททิฏฺฐิ นามฯ จตุตฺถา อการณา เอว สุขทุกฺขํ โหตีติ คณฺหโต อุปฺปนฺนา ทิฏฺฐิฯ เอวํ สติ อยํ อเหตุกทิฏฺฐิ นามฯ เสสเมตฺถ เหฏฺฐา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

จตุกฺกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

(5.) ปญฺจกนิทฺเทสวณฺณนา

[940] ปญฺจกนิทฺเทเส ยสฺมา เยสํ สกฺกายทิฏฺฐิอาทีนิ อปฺปหีนานิ, เต ภวคฺเคปิ นิพฺพตฺเต เอตานิ อากฑฺฒิตฺวา กามภเวเยว ปาเตนฺติ, ตสฺมา โอรมฺภาคิยานิ สํโยชนานีติ วุตฺตานิฯ อิติ เอตานิ ปญฺจ คจฺฉนฺตํ น วาเรนฺติ, คตํ ปน อาเนนฺติฯ รูปราคาทีนิปิ ปญฺจ คจฺฉนฺตํ น วาเรนฺติ, อาคนฺตุํ ปน น เทนฺติฯ ราคาทโย ปญฺจ ลคฺคนฏฺเฐน สงฺคา, อนุปวิฏฺฐฏฺเฐน ปน สลฺลาติ วุตฺตาฯ

[941] เจโตขิลาติ จิตฺตสฺส ถทฺธภาวา กจวรภาวา ขาณุกภาวาฯ สตฺถริ กงฺขตีติ สตฺถุ สรีเร วา คุเณ วา กงฺขติฯ สรีเร กงฺขมาโน ‘ทฺวตฺติํสวรลกฺขณปฏิมณฺฑิตํ นาม สรีรํ อตฺถิ นุ โข นตฺถี’ติ กงฺขติฯ คุเณ กงฺขมาโน ‘อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนชานนสมตฺถํ สพฺพญฺญุตญาณํ อตฺถิ นุ โข นตฺถี’ติ กงฺขติฯ วิจิกิจฺฉตีติ วิจินนฺโต กิจฺฉติ, ทุกฺขํ อาปชฺชติ, วินิจฺเฉตุํ น สกฺโกติฯ นาธิมุจฺจตีติ ‘เอวเมต’นฺติ อธิโมกฺขํ น ปฏิลภติ ฯ น สมฺปสีทตีติ คุเณสุ โอตริตฺวา นิพฺพิจิกิจฺฉภาเวน ปสีทิตุํ อนาวิโล ภวิตุํ น สกฺโกติฯ

ธมฺเมติ ปริยตฺติธมฺเม จ ปฏิเวธธมฺเม จฯ ปริยตฺติธมฺเม กงฺขมาโน ‘เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ จตุราสีติธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานีติ วทนฺติ, อตฺถิ นุ โข เอตํ นตฺถี’ติ กงฺขติฯ